cormacburke.me.ke

2.         Iudices, in sententia hodie coram nobis, proponunt basim necnon principia quae maximi momenti censent ad capacitatem consensualem, ad tenorem tertii commatis c. 1095, iudicandam. Animadvertunt notissimum axioma "nemo ad impossibile obligari potest", cui addunt "a significant corollary" ex rotali sententia a. 1976 hausta: "In judging cases of the incapacity for consent, the greatest stress must focus on the inquiry into the aptitude for establishing and sustaining an interpersonal relationship... (cfr. the decision coram Serrano, dated 9 July, 1976)". Iudices pergunt: "It remains to explore the manner in which this principle and its corollary have been interpreted and applied according to recent rotal jurisprudence, especially with regard to three general areas: psychosexual anomalies, emotional immaturity and personality disorders" (Acta, 411-413).

            Mirandum est quod, dum in hac decisione - anno 1994 data - iudices asserunt se velle investigare "recentem" iurisprudentiam rotalem in re, ex decem decisionibus Huius Apostolici Tribunalis quas citant, omnes in decade 1970 latae fuerunt. Ne verbum quidem citatur ex decisionibus ab anno 1983 latis, hoc est, post postremam redactionem ac definitivam promulgationem vigentis Codicis necnon ipsius can. 1095, qui rem sub iudice directe tractat.

3.         Iudices, ad hunc difficilem casum solvendum, super solidiori basi se collocare potuissent, referentiam facientes decisionibus post a. 1983 ab hoc Apostolico Tribunali latis. Iurisprudentia enim rotalis, clarum tenorem c. 1095 insequens, nunc una voce proponit duo fundamentalia requisita ad sustinendam allegatam incapacitatem consensualem: a) praesentiam, momento quidem consensus matrimonialis praestiti, alicuius gravis anomaliae psychicae in una vel utraque parte; b) incapacitantem effectum huiusmodi anomaliae quoad comprehensionem criticam et/vel assumptionem officiorum/obligationum essentialium coniugii.

4.         In eo quod primum ex his requisitis attinet, comma secundum c. 1095, de hypothesi defectus discretionis iudicii agens, effectum invalidantem explicite delimitat iis casibus in quibus huiusmodi defectus gravis sit. Leves vel moderati defectus discretionis iudicii frequentes sunt, immo et difficiles qui evitentur in decisione matrimonium contrahendi (uti verum est pro fere omnibus decisionibus humanis, quantumvis momentosis); attamen iuridico effectu sub canone carent.

5.         Tertium comma c. 1095 diverso modo ac comma secundum redigitur. Attentionem dirigit minime ad causam incapacitatis, sed ad incapacitatem ipsam (cfr. decis. coram infrascripto, d. 14 iulii 1994, in una Carolinana, n. 8). Cum hoc prae oculis habeatur, absentia qualificationis "gravis" nullam hic difficultatem vel perplexitatem suscitare debet. Tunc tantum fons confusionis esset, si canon indicasset quod incapacitas assumendi oportet sit "gravis". Incapacitas quidem gradus non admittit; vel absoluta est, vel non est incapacitas. Id quod grave debet esse - ratione indolis extraordinariae inhabilitatis consentiendi statui vitae ita naturalis ut est coniugium (cfr. c. Fiore, d. 30 maii 1987: R.R.Dec., vol. 79, p. 343; c. infrascripto, d. 18 iunii 1990, in una Corcagien., n. 2) - est anomalia seu pathologia quae incapacitatem assumendi causat (cfr. c. Di Felice, d. 12 ianuarii 1974, vol. 66, p. 4; c. Palestro, d. 5 iunii 1990, vol. 82, p. 480; c. Pompedda, d. 22 novembris 1993, n. 5; c. De Lanversin, d. 27 ianuarii 1993: vol. 85, p. 35; c. Bruno, d. 6 decembris 1996, n. 8; c. Funghini, d. 18 decembris 1996, n. 4; etc.).

            Hoc quidem in iurisprudentia N.T. abhinc quindecim annis pacifice stabilitum est, et in allocutionibus Summi Pontificis Rotae Romanae iterum iterumque confirmatur, praesertim in illis a. 1987 ac 1988 (cfr. AAS vol. 79, 1453-1459; vol. 80, 1178-1185).

6.         Quoad alterum requisitum adnotatum, iudices in casu recte animadvertunt: "regardless of what a person understood or intended concerning marriage, what needs to be convincingly demonstrated is solely that "in casu" psychological reasons rendered this man or this woman incapable of assuming the essential obligations of marriage" (411). Nullam tamen ulteriorem explanationem huius fundamentalis puncti exponunt.

            Idem consensus existit in iurisprudentia nostra quoad hoc alterum requisitum, scil. quod consensualis incapacitas verificari potest tantum cum anomalia de qua in casu impedit sufficientem comprehensionem criticam vel assumptionem essentialium iurium obligationumve matrimonii (cfr. c. Agustoni, d. 3 maii 1974, vol. 66, p. 324; c. Pinto, d. 8 iulii 1974, vol. 66, p. 501; c. Davino, d. 28 aprilis 1977, vol. 69, p. 234; c. Pompedda, d. 3 iulii 1979, vol. 71, p. 388; c. Bruno, d. 17 iunii 1983, vol. 75, p. 361; c. Doran, d. 18 martii 1988, vol. 80, p. 176; c. Boccafola, d. 23 iunii 1988, vol. 80, p. 430; c. Palestro, d. 5 iunii 1990, vol. 82, p. 478; c. Civili, d. 10 iulii 1990, vol. 82, p. 596; c. Funghini, d. 18 iulii 1990, vol. 82, p. 640; c. Colagiovanni, d. 5 martii 1991, vol. 83, p. 142; c. Stankiewicz, d. 28 maii 1991, vol. 83, pp. 347-348; c. Giannecchini, d. 8 novembris 1991, vol. 83, p. 717; c. Pompedda, d. 14 novembris 1991, vol. 83, p. 731; c. Defilippi, d. 5 martii 1996, n. 7; c. Turnaturi, d. 14 martii 1996, n. 24; c. Faltin, d. 20 martii, 1996, n. 12, etc.).

7.         Hic tamen addere debemus quod iurisprudentia rotalis operam adhuc dat ad identificanda qualia praecise sint huiusmodi iura-officia. Ipse Summus Pontifex, prima eius Allocutione ad H.A.T. post promulgationem Codicis a. 1983, specifico quidem modo de hac quaestione mentionem fecit, eam indicans ut unum ex praecipuis aspectibus post-codicialis hermeneutici laboris, insimul qualificatum munus Rotae Romanae in re indicans: "rimangono ancora canoni, di rilevante importanza nel diritto matrimoniale, che sono stati necessariamente formulati in modo generico e che attendono una ulteriore determinazione, alla quale potrebbe validamente contribuire innanzitutto la qualificata giurisprudenza rotale. Penso, ad esempio, ... agli "officia matrimonialia essentialia", alle "obligationes matrimonii essentiales", di cui al can. 1095..." (AAS 76 (1984) 648).

            Pro opportunitate igitur conari adhuc possumus aliquas adumbratas considerationes exponere circa hanc momentosam quaestionem (cfr. inter praecedentes decisiones infrascripti: d. 22 iulii 1993, nos. 14-18: R.R. Dec. vol. 85, pp. 607-609; d. 20 octobris 1994, nos. 8-11: vol. 86, pp. 450-452; d. 17 aprilis, 1997, nos. 5-7).

8.         Sicut animadvertere oportet, unum est determinare quales sint matrimonii essentiales proprietates vel elementa de quibus in c. 1101 § 2, aliud est stabilire quales sint essentiales matrimonii obligationes, sub c. 1095, 2° et 3° . Obligatio vel officium essentiale oriri potest - vel minus - ex elemento vel ex proprietate essentiali (disputatur utrum essentialis proprietas indissolubilitatis reapse sit necne fons obligationis).

9.         Ut sint iuridice essentialia, iura vel officia matrimonialis oportet sint substantialia seu constitutionalia, eo sensu ut eorum positiva exclusio, vel gravis defectus discretionis iudicii circa naturam eorum, vel incapacitas ea assumendi, institutionem vel constitutionem validi matrimonii impossibilem reddat.

            Inde ab initio, iurisprudentia N.T. firmiter tenuit quod qualitates accidentales, vel eae quae tantum adiuvant ad id quod vita coniugalis felicior vel "idealis" sit, evehi non possunt ad gradum officiorum iuriumve indolis constitutionalis-essentialis (cf. c. Di Felice, d. 12 decembris, 1970: R.R.Dec., vol. 62, p. 1152; c. Pompedda, d. 15 ianuarii, 1987: vol. 79, p. 12; c. Colagiovanni, d. 18 iulii, 1989: vol. 81, p. 527; d. 20 martii, 1991: vol. 83, p. 175; c. Palestro, d. 5 iunii, 1990: vol. 82, p. 479, etc.). Agnita quidem optabilitate perplurium qualitatum moralium, quae fovent pacificae arctaeque vitae communioni, nullum tamen pondus iuridicum talibus qualitatibus assignatum fuit: cfr. sententiam c. Raad d. 14 aprilis 1975 (quae quidem inter "Fontes" c. 1095, 3° enumeratur), quae hanc quaestionem perlonge perpendit (R.R.Dec. vol. 67, pp. 240-255). Hodierna situatio eadem est ac erat vigintiquinque abhinc annis, quin ullum argumentum iuridicum propositum sit ad demonstrandum cur nupturiens talibus qualitatibus indolis moralis indutus sit oporteat, ad matrimonium validum constituendum.

10.       Reflexio "progressiva" circa hanc quaestionem in tuto reponere debet punctum a quo quis proficiscitur ["point of departure"]; aliter forse quis progreditur retro! Sic, "In primo luogo, obbligazioni essenziali sono quelle connesse e derivanti e quindi corrispondenti all'attuazione di quelli che, per antichissima tradizione teologico-giuridica della Chiesa, sono chiamati i tre beni del matrimonio: prole, fedeltà, perpetuità del vincolo" (M.F. Pompedda: "Incapacità di natura psichica", in Matrimonio Canonico fra Tradizione e Rinnovamento, 1985, p. 146). Quae thesis accipitur in iurisprudentia H.A.T.: obligationes quidem essentiales matrimonii incipiunt ab eis quae in tribus bonis augustinianis consistunt (cfr. c. Pompedda, d. 3 iulii 1979, vol. 71, p. 388; c. Parisella, d. 18 decembris 1980; c. Pinto, d. 30 maii 1986; c. Palestro, d. 26 novembris 1986, vol. 78, p. 667; c. Lanversin, d. 31 martii 1987: vol. 79, p. 198; c. Stankiewicz, d. 23 iunii 1988: vol. 80, p. 417; c. Jarawan, d. 10 martii 1989: vol. 81, p. 194; c. Civili, d. 16 novembris 1994: vol. 86, p. 560; c. Ragni, d. 6 februarii 1996, etc.).

11.       Adhuc remanet quaestio, nondum definitive resoluta, utrum alia iura vel officia essentialia-constitutionalia - in bonis augustinianis non iam praesentia - deriventur ab aliis fontibus, prae primis ab illo "bono coniugum" quo can. 1055 finem personalisticum-institutionalem matrimonii noviter exprimit. Quae quaestio agitata fuit in sententia d. 26 novembris 1992 coram infrascripto, cum conclusione quidem provisoria: "videtur quod mensura iuridica eorum quae ad huiusmodi iura/officia essentialiter pertinent, in solis tribus bonis augustinianis est reponenda. Iuridice loquendo, bonum coniugum nulla alia iura/officia essentialia parit" (vol. 84, p. 584). Quibusdam vero huiusmodi opinio nimis coarctata esse videtur. Attamen ad eam ampliandam opus erit bene constructa atque probativa linea argumentandi, qua demonstretur alia iura, specifica quidem et autonoma, radicata in bono coniugum vel alibi, necessarie collocari debere intra categoriam «iuridice essentiale». Ad progrediendum in quavis disceptatione, argumentum pro argumento commutari debet.

12.       "Essentiale" (constitutionale) et "iuridicum" sunt epitheta seu apposita cum connotatione valde praecisa. Validae igitur rationes urgeant oportet ut sustineri queat thesis iuxta quam huiusmodi epitheta applicanda sint aliis officiis obligationibusve praeter ea quae tribus bonis augustinianis inhaerent. Cum mentem vertimus erga nonnulla iura specifica pro quibus reivindicatur huiusmodi "essentialitas", in ultima analysi videntur esse:

            a) vel indolis tautologicae. Ut afferamus exemplum: "ius ad consortium [communionem] vitae" non aliud dicit ac ius ad matrimonium (cfr. c. 1055). Si ergo quis affirmet tale ius esse conferendum, ac capacitatem id conferendi esse praesentem in consensu maritali, axiomatice loquitur, analysim vero minime facit;

            b) vel omnino impraecisa in connotatione: "ius ad relationem interpersonalem"; "ius ad altum gradum integrationis personalis necnon interpersonalis", etc.;

            c) vel indolis fundamentaliter moralis (e.g. ius ad sympathiam, ad patientiam, ad comitatem). Talia iura, uti supra notavimus, indubie momentosa sunt pro felici exitu vitae coniugalis. Non tamen licet ea proponere sicut iura constitutionalia sensu quidem legali, quia, inter alias rationes, ponderari vel mensurari in terminis iuridicis non possunt.

13.       Quoddam recens scriptum sustinet quod capacitas assumendi officia coniugii essentialia comprehendit quoque habilitatem partium "to establish a "tolerable" relationship", cui affirmationi addit: "conversely, if the relationship were "intolerable", they were incapable of the essential obligations of matrimony" (E.G. Pfnausch, "The good of the spouses in rotal jurisprudence: new horizons": The Jurist, 56 (1996) 551-552). Altera huius affirmationis pars (quae verbum "conversely" insequitur) sine dubio est fructus calami nimis rapide scribentis; talis probatio "a posteriori" certo certius numquam in iurisprudentia recepta fuit. Quoad primam partem - quod partes debent esse capaces relationem "tolerabilem" constituendi - ipsum scriptum (pp. 554-555) recte animadvertit graves difficultates practicas ad tale criterium adhibendum pro determinatione incapacitatis consensualis.

14.       Declaratio consensualis incapacitatis ob argumentum (et verba sumimus ex appellata sententia in causa coram nobis hodie) quod pars fuit "unable to render himself as an affectionate and caring spouse", et capacitas ei deerat "for intimate relating that will enhance a spouse and provide for their mutual growth" (Acta, p. 433), silentio praeterire non potest magnam difficultatem ad determinandum, modo quidem iudiciali, minimum gradum capacitatis pro "affection, care and intimate relating", eo praeciso sensu quod qui illum gradum non possidet incapax matrimonium contrahendi iudicandus sit.

            In initio longe maioris partis unionum matrimonialium, interpersonalis relatio amoris adest, quam quidem alterutra pars considerat sicut valde desiderabilem, nullo modo sicut tolerabilem tantum. Degeneratio relationis, cum amore quidem inchoatae, in aliam relationem omnino diversam, quam saltem una ex partibus nunc censet "intolerabilem", motivum potest praebere pro separatione coniugum: quae, uti patet, vinculum matrimoniale integrum relinquit. Nisi certa ac incontroversa prae-nuptialis clinica corroboratio adsit, via deesse videtur ad adipiscendam certitudinem iudicialem eo sensu quod hic processus degenerationis originem habuisset in aliquo gravi defectu psychico, tempore consensus, qui constitutionem validi vinculi impossibile reddidit.

15.       Pro perito psychologo, quidam defectus psychicus exhiberi potest a personis quae, tempore eorum sponsalium, "miss obvious signs of the sure failure of the marriage" (cfr. Acta, 366). Agitur plane de iudicio circa prudentiam unionis praevisae; quae quaestio nullam quidem relevantiam possidet pro canonica determinatione capacitatis consensualis, sive ad normam c. 1095 2° , sive (adhuc minus) ad normam tertii commatis eiusdem canonis.

16.       Peritiae super actis. Cum conclusiones peritales hauriuntur exclusive vel principaliter ex actis, sine ullo clinico examine personae, tribunal sub gravi tenetur ponderare utrum perlectio actorum, a perito quidem facta, aequlibrata ac bene fundata appareat, innixa nempe illis factis quae ipse Iudex ex actis et probatis obiective stabilita esse considerat. Haec "valoratio fontium" facienda est ante ullam ponderationem valoris professionalis-scientifici ipsius opinionis peritalis. Hoc est non tantum de competentia iudicis, sed strictam obligationem eius muneris constituit. Interpretatio psychiatrica vel psychologica factorum, quae iudicialiter verificata sint, pertinet per se ad competentiam periti, etiamsi opus sit iudici, vi muneris ei commissi, possidere sufficientem formationem psychologicam necnon anthropologicam ad iudicandum utrum concreta interpretatio proferat adaequatam visionem matrimonii necnon ipsius hominis, una cum suis capacitatibus, etc., infra perspectivam christianam. "Qualunque sia la definizione data dalle scienze psicologiche e psichiatriche, essa deve sempre essere verificata alla luce dei concetti dell'antropologia cristiana, che sono sottesi alla scienza canonica" (Joannes Paulus II: ad Rotam Romanam, d. 25 ianuarii 1988: AAS 80 (1980) 1180).

            Contrarium tamen esset principiis quae processus canonicos regere debent si psychiatrica interpretatio assertorum factorum non subordinaretur iudiciali verificationi quoad soliditatem illorum particularium factorum in quibus peritalis opinio innititur; quae quidem verificatio, iterum dicimus, directe iudici competit. Si iudex considerat quod peritus profert opinionem innixam in "factis" quae sub respectu iudiciali non sufficienter confirmata sunt, tunc ipsa opinio peritalis auctoritatem partim vel in toto amittit.

17.       Semper in eadem linea fidelitatis erga sana principia, iudices in quibusdam casibus possibilitatem ponderare debent quod consilia minus recta in re matrimoniali ["marriage counselling"], ex defectuosa comprehensione anthropologica derivata, possint esse causa saltem partialis naufragii coniugalis.